ఒక గహనమైన సిద్ధాంతాన్ని కానీ, క్లిష్టమైన సందేశాన్ని కానీ చెప్పాలనుకున్నప్పుడు ప్రతీకను (Allegory) ఉపయోగించటం- భారతదేశంలో వేదకాలమంత పురాతనమైనది. దీనికి దృష్టాంతంగా ప్రాచీన ఉపనిషత్సాహిత్యంలో, ముండకోపనిషత్తులోని ప్రముఖమైన శ్లోకం ఇది.
ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే |
తయోరన్యః పిప్పలం స్వాదత్తి అనశ్నన్ అన్యో అభిచాకశీతి ||
ఒక చెట్టుపైన రెండు పక్షులు ఉన్నాయి. క్రింద కొమ్మ మీద ఉన్న పక్షి పళ్ళను తింటున్నది. అది మధురమైన పళ్ళను తిన్నప్పుడు సుఖాన్ని, చేదు పళ్ళను తిన్నప్పుడు దుఃఖాన్ని పొందుతున్నది. రెండవ పక్షి ఏమీ తినకుండా ప్రశాంతంగా కూర్చొని చూస్తూ, సుఖదుఃఖాలకు అతీతమైన ఆత్మానందాన్ని అనుభవిస్తూ ఉంది.
వృక్షం – జీవునికి, మొదటిపక్షి జీవాత్మకు, రెండవ పక్షిని పరమాత్మకూ ప్రతీకలుగా నిలిపి కూర్చిన అందమైన శ్లోకం ఇది. కాలక్రమంలో మత సంబంధమైన చర్చలలోనూ, ఆధ్యాత్మిక సంబంధమైన సిద్ధాంతాలలోనూ, తత్త్వప్రతిపాదనల విషయాలలోనూ ప్రతీకలను ఉపయోగించటం దాదాపు ప్రతిమతంలోనూ, వివిధ దర్శనాదులలోనూ అనివార్యమైన విషయంగా మారింది. ఈ Allegory అనేది బౌద్ధంలోనూ, బౌద్ధాన్ని పోలిన తావోయిజమ్ వంటి పాశ్చాత్య దర్శనాలలో ఎక్కువగా కనిపిస్తుంది. బౌద్ధసాహిత్యంలో మిళిందప్రశ్నలలో ప్రతీకలు మిక్కుటంగా కనిపిస్తాయి. జైన సాహిత్యంలోనూ ప్రతీకలు ఎక్కువే.
మొత్తానికి ప్రతీకల ద్వారా వినిపించే ఆయా ఆధ్యాత్మిక, మత సంబంధమైన విషయాలే సాహిత్యంలోనూ ప్రవేశించాయి. మహాభాగవతంలో పురంజనుని వృత్తాంతం చక్కని ప్రతీకాత్మక ఉపకథ. నాటక సాహిత్యానికి వస్తే, అశ్వఘోషుని ప్రతీకాత్మకమైన నాటకం ఒకటి ఉన్నట్టు పరిశోధకులు భావించారు కానీ స్పష్టమైన ఆనవాళ్ళు దొరకలేదు.
సంస్క్కృతసాహిత్యంలో రూపకసాహిత్యం చాలా పురాతనమైనది. భాసమహాకవి కాళిదాసుకంటే చాలాపురాతనమైన కవి. ఆ భాసమహాకవి రచించినట్టు చెప్పబడుతున్న బాలచరితమ్ అన్న నాటకంలోని ప్రతీకాత్మకమైన ఉదంతం ఇది.
మధూకుడనే ఒకానొక మహర్షి కంసుని సర్వనాశనం కమ్మని శపిస్తాడు. ఆ శాపరూపుడు వజ్రబాహుడనే పేరుతో కంసుని అంతఃపురంలోకి అడుగుపెడతాడు. కంసుని రాజ్యశ్రీని విష్ణువు ఆజ్ఞప్రకారం అక్కడనుండి వైదొలగమని చెప్పి, తన మిత్రులైన ప్రసుప్త, అలక్ష్మి, ఖలతి, కాళరాత్రి, మహానిద్ర, పింగలాక్షులతో కలిసి కంసుని ఇంట నివాసం ఏర్పరచుకొంటాడు. – ఈ ఘట్టం లోని పాత్రలపేర్లను, ఆ పేర్ల స్వభావాలకు ప్రతీకలుగా నిలిపి, భాసుడు అందమైన నాటకీయత సృష్టిస్తాడు. ఈ ఘట్టం బహుశా – నేడు లభ్యమవుతున్న సంస్కృతనాటకసాహిత్యం ప్రకారం మొట్టమొదటి Allegory కావచ్చు.
భాసనాటకంలోని శాప, రాజ్యశ్రీ తదితర పాత్రలు కేవలం ఒకఘట్టానికే పరిమితం. ఇతివృత్తాన్ని, పాత్రలను, రచన మొత్తాన్ని పరోక్షమైన ఒక సిద్ధాంతాన్ని చెప్పడానికి ఉద్దేశించిన మొదటి సమగ్రమైన ప్రతీకాత్మక రచన కృష్ణమిశ్రుని ప్రబోధచంద్రోదయము.
ఇక్కడ ఒక విషయం. సాహిత్యంలో ప్రతిప్రక్రియకూ కొన్ని పరిమితులూ, పరిధులూ,లక్ష్యాలూ ఉన్నాయి. నాట్యశాస్త్రంలో నాట్యస్వరూపాన్ని గురించి విరూపాక్షునికి బ్రహ్మ వివరిస్తూన్న సందర్భంలో ఇలా అంటాడు.
క్వచిద్దర్మః క్వచిత్క్రీడా క్వచిదర్థః క్వచిచ్ఛమః |
క్వచిద్ధాస్యం క్వచిద్యుద్ధం క్వచిత్కామః క్వచిద్వధః ||
(1- 108)
ధర్మ్యం యశస్యమాయుష్యం హితం బుద్ధివివర్ధనమ్ |
లోకోపదేశజననం నాట్యమేతద్భవిష్యతి ||
(1-115)
వేదవిద్యేతిహాసానా మాఖ్యానపరికల్పనమ్ |
వినోదకరణం లోకే నాట్యమేతద్భవిష్యతి ||
శ్రుతిస్మృతి సదాచార పరిశేషార్థకల్పనమ్ |
వినోదజననం లోకే నాట్యమేతద్భవిష్యతి ||
(1- 119,120 అధికపాఠము)
నాట్యశాస్త్రంలో కొంత ధర్మము, కొంత క్రీడ, కొంత అర్థము, కొంత శాంతి, కొంత హాస్యము, కొంత యుద్ధము, కొంత కామము, ఒకింత వధయునూ కలసి యుండును. ఇది ధర్మమును బోధించును. ఇది యశస్కరము, ఆయుష్షును కలుగజేయునదియునూ. ఇది హితమును గూర్చి బుద్ధికుశలతను పెంపొందించును. లోకులకు ఉపదేశకారకమై ఈ విధముగా నాట్యము ఉద్భవించును. వేదవిద్య, ఇతిహాసాదుల కథలను, వేదపురాణాదుల సదాచారముల యొక్క మూలభావములను పరికల్పించి లోకమును వినోదింపజేయుట నాట్యమగును.
నాట్యశాస్త్రంలో నాట్యస్వరూపం చాలా సమగ్రంగా వివరించినప్పటికి, సంస్కృత సాహిత్యప్రస్థానంలో నాట్యశాస్త్రపు మూలభావం మాత్రం “రసాస్వాదన” గా పరిణమించింది.నాటకం అన్న సాహిత్య ప్రక్రియ – ప్రధానంగా రసప్రతీతికి, తాపోపశమనానికి, ప్రేక్షకుడిని ఆనందింపజేయడానికి లక్ష్యమై కొనసాగింది. ఆపై, అనేక వత్సరాల తర్వాత, సంస్కృతనాటకాలు అనేకం వెలువడిన నేపథ్యంలో నాట్యశాస్త్రాన్ని కాలానుగుణంగా సంస్కరించిన దశరూపకకర్త మరింత సూటిగా ఒకమాట అంటాడు.
ఆనందనిష్యందిషు రూపకేషు వ్యుత్పత్తిమాత్రం ఫలమల్పబుద్ధిః |
యోऽపాతిహాసాదివదాహ సాధుస్తస్మై నమః స్వాదుపరాన్ముఖాయ ||
ఆనందం చిందే నాటకసాహిత్యాన్ని ధర్మార్థకామాదుల ప్రాప్తికోసమని ఎంచే అల్పబుద్ధులకూ, రసాస్వాదనావిముఖులకొక నమస్కారం.
ఈ మూలసూత్రానికి విభిన్నంగా, నాటకప్రక్రియను కేవలం రసాస్వాదనకు కాకుండా, మొట్టమొదటి సారి వైష్ణవాద్వైతసిద్ధాంత తత్త్వబోధకు ఉపయోగించిన నాటకం – ప్రబోధచంద్రోదయము. సూక్ష్మంగా గమనిస్తే – ఈ మార్పు మూలసూత్రానికి విభిన్నమే కానీ విరోధం కాదు. అటు నాటకసూత్రాలను, సంధి సంధ్యంగాలనూ, రసపోషణనూ పాటిస్తూనే ఇటు అద్వైత సిద్ధాంతాన్ని ప్రబోధకంగా, ప్రతీకాత్మకపాత్రలతో కృష్ణమిశ్రుడు ఒక క్లిష్టమైన ప్రయోగం సఫలంగా చేశాడు.
ప్రబోధచంద్రోదయమ్ -
ప్రసిద్ధమైన బోధ – ప్రబోధ.
ప్రబోధము అనే చంద్రుని యొక్క పుట్టుక – ప్రబోధచంద్రోదయము.
ప్రబోధచంద్రోదయనాటకపు ప్రధానరసం శాంతము. కొంతపాలు హాస్యాన్ని, వీరరసాన్ని కూడా అక్కడక్కడా పోషిస్తాడు కవి.
కవి – కాలము:
విశ్వవిఖ్యాతమైన ఖజురహో దేవాలయాలను నిర్మించినది చండేలా రాజులు. ఆ రాజులలో కీర్తివర్మ ముఖ్యుడు. కీర్తివర్మ ఆస్థానకవి కృష్ణమిశ్రుడు. ఆ కీర్తివర్మ చేది రాజైన కర్ణుని జయించాడు. కీర్తివర్మ కర్ణుడిని జయించినప్పటికీ, యుద్ధంలో రక్తపాతాన్ని చూసి దుఃఖపడ్డాడుట. ఆతని దుఃఖాన్ని ఉపశమింపజేయటానికి, గోపాలకుడనే మంత్రిని ఆనందింపజేయడానికీ కృష్ణమిశ్రుడు ప్రబోధచంద్రోదయాన్ని రచించాడని అంటారు. కీర్తివర్మ ఎదుట నాటకాన్ని ప్రదర్శించినట్లు ఈ నాటకపు నాంది చెబుతున్నది.
ఆధారాలను బట్టి చూస్తే – పద్దెనిమిదవ శతాబ్దంలో పురాతత్త్వ శాస్త్రజ్ఞులు కనుగొన్న శాసనాన్ని క్రీ. శ. 1028 నాటిదిగాను, అది చేదిరాజైన కర్ణుడిదిగాను గుర్తించారు. అదే విధంగా కీర్తివర్మ తాలూకు క్రీ.శ – 1098 నాటి శాసనాన్ని చారిత్రకులు కనుగొన్నారు. వీరికి సమకాలికుడు కాబట్టి – కృష్ణమిశ్రుని కాలం 11 వ శతాబ్దపు ద్వితీయార్ధం అని అంచనా.
సంగ్రహంగా ఇతివృత్తం:
ఈ నాటక పరమార్థం అద్వైతసిద్ధాంత ప్రతిపాదన. అంటే పురుషుడికి – తాను దైవం తాలూకు మానవ రూపం అన్న జ్జానోదయం, వివేకం ద్వారా కలుగటం – ఈ కథకు పరమార్థం. ఈ జ్ఞానోదయాన్నే ప్రబోధ చంద్రోదయము అని అంటాడు కవి. అయితే ప్రాపంచిక జీవనంలో నిమగ్నమైన పురుషునికి స్వతఃసిద్ధంగా వివేకం కలుగదు. అలా కలుగాలంటే కామ క్రోధ లోభమోహాది అరిషడ్వర్గాలు నశించాలి. (తనలో ఉన్న) వివేకాన్ని మేల్కొలపాలి. వివేకానికి ఉపనిషత్తుల సారమూ, దైవ(విష్ణు)భక్తీ దోహదపడాలి. అప్పుడు వైరాగ్యం, వైరాగ్యం నుండి శాంతి జనించి, ధ్యానంతో ప్రబోధచంద్రోదయం కలుగుతుంది. ఈ ఆధ్యాత్మిక శబ్దజాలాన్ని నిజజీవిత పాత్రలుగా మలిచి – వివేకం, మహామోహము అనే ఇరు వర్గాల మధ్య యుద్ధాన్ని నేపథ్యంగా చిత్రీకరించిన నాటకం ఇది.
అనగనగా పురుషుడు, పురుషుని భార్య మోహము. వీరి సంతానం మనస్సు.
మనస్సు నకు ఇద్దరు భార్యలు. ప్రవృత్తి, నివృత్తి.
నివృత్తి పుత్రుడు వివేకుడు – నాయకుడు. ప్రవృత్తి పుత్రుడు మహామోహుడు – ప్రతినాయకుడు
వివేకుడి భార్య ఉపనిషద్దేవి. మరొక భార్య మతి. వస్తువిచారుడు, సంతోషుడు, క్షమ – వివేకుని సైన్యం. యమ, నియమ, ఆసన, ప్రాణాయామ, ప్రత్యాహార, ధ్యాన, ధారణ, సమాధులనే వారు – ఈయన పక్షంలోని అష్ట మంత్రివర్గం. విష్ణుభక్తి వివేకుని ఇష్టదైవం. శాంతి, కరుణ,మైత్రి పరిచారికలు.
మహామోహుని సైన్యంలో – కాముడు, అతని భార్య రతి, అహంకారి, అతని పుత్రుడు లోభుడు, లోభుని భార్య తృష్ణ, దంభుడనే కొడుకు, క్రోధుడు – క్రోధుని భార్య హింస మొదలైన వారు.ఇంకా చార్వాకుడు, దిగంబరసిద్ధాంతి, బుద్ధాగముడు, సోమసిద్ధాంతుడు – ఇతని పరివారం.
వివేకునికి, మహామోహునికి మధ్య యుద్ధం జరుగుతుంది. మహామోహుని పరివారం నశిస్తుంది. అతడు కనుమరుగవుతాడు. అటుపై, వివేకునికీ, ఉపనిషద్దేవికీ ప్రబోధచంద్రుడు ఉదయించడం నాటకపరిసమాప్తి.
***
విశేషాలు:
సాధారణంగా కావ్యం నాంది లో ఇతివృత్తాన్ని చెప్పడం కద్దు. ఈ నాటకం అష్టపదనాంది. ఇందులో మొదటి శ్లోకం ఇది.
మధ్యాహ్నార్క మరీచికాస్వివ పయఃపూరో యదజ్ఞానతః
ఖం వాయుర్జ్వలనో జలం క్షితిరితి త్రైలోక్యమున్మీలతి |
యత్తత్వం విదుషాం నిమీలతి పునః స్రగ్భోగిభోగోపమమ్
సాంద్రానందముపాస్మహే తదమలం స్వాత్మావబోధం మహః ||
దేని అజ్ఞానము వలన ముల్లోకాలూ ఎండమావి వలే పంచభూతాలుగా ప్రాపిస్తాయో, తిరిగి దేని తత్త్వం వివేకులను (సర్పపు భ్రాంతిని తొలగించిన) పూలదండవలే మేల్కొలుపుతుందో, ఏది గొప్ప ఆనందానికి నిలయమై భాసిస్తుందో, అట్టి ఆత్మావబోధమైన నిర్మలమైన తేజస్సును ఉపాసిస్తున్నాను.
శైలి:
కృష్ణమిశ్రుని కవిత్త్వం ధారాశుద్ధి గలది. అర్థవ్యక్తి భరితమైనది. అర్థవ్యక్తి – అంటే చదువుతూ (లేదా వింటూ) ఉన్నప్పుడే సద్యఃస్ఫూర్తిగా అర్థం అవగతం అవడం. ఉదాహరణకు ఈ క్రింది శ్లోకాన్ని చూడండి.
ఏకామిషప్రభావమేవ సహోదరాణాం
ఉజ్జృంభతే జగతి వైరమివ ప్రసిద్ధమ్ |
పృథ్వీనిమిత్తమభవత్ కురుపాండవానాం
తీవ్రస్తథా హి భువనక్షయకృద్విరోధః ||
(కాముడు, వివేకమూ ఒకే తండ్రి (మనస్సు) బిడ్డలైనా వారిద్దరికీ మధ్య జ్ఞాతివైరమెందుకు ఉదయించిందని రతి కాముణ్ణి ఒక సందర్భంలో ప్రశ్నిస్తుంది. దానికి సమాధానంగా కాముడు ఈ శ్లోకాన్ని చెబుతాడు.”ప్రపంచంలో జ్ఞాతుల మధ్య వైరం ఒకే కారణాన్ని ఆపేక్షించడం వలన కలుగుతుంది. కాసింత భూమి కోసం కురుపాండవుల వైరం మొదలై, మొత్తం భూమిని నశింపజేసింది కదా!”)
తత్వ సిద్ధాంతాలను ఒక దృశ్యనాటకంలో నిక్షేపించటం చాలా కష్టం. అందుకు కృష్ణమిశ్రుడు అర్థవ్యక్తిని బాగా ఉపయోగించుకున్నాడు. కవిత్వాన్ని సాధ్యమైనంత సరళంగా మార్చాడు. ఈ క్రింది శ్లోకం చూడండి.
యస్మాత్ విశ్వముదేతి యత్ర రమతే యస్మిన్ పునర్లీయతే
భాసా యస్య జగద్విభాతి సహజానందోజ్జ్వలం యన్మహః |
శాన్తం శాశ్వతమక్రియం యం పునర్భావాయ భూతేశ్వరం
ద్వైతధ్వాన్తమపాస్య యాన్తి కృతినః ప్రస్తౌమి తం పూరుషమ్ ||
ఎవ్వని నుంచి విశ్వం పుడుతుందో, ఎక్కడ సంగమిస్తుందో, ఎక్కడ తిరిగి లీనమవుతుందో, ఎవని కాంతి జగత్తును వెలిగిస్తుందో, సహజమైన ఆనందంతో ఉజ్జ్వలంగా ఉంటుందో, శుద్ధుడు, శాశ్వతుడు, క్రియారహితుడైన ఎవ్వని పవిత్రులు, అద్వైతసిద్ధులూ చేరుకొని, తిరిగి రారో, అట్టి పురుషుని స్తుతిస్తున్నాను.
పోతన భాగవతంలోని గజేంద్రమోక్షం ఘట్టంలోని ఒక ప్రముఖమైన పద్యం ఈ ఛాయలతో ఉంటుంది.
ఉ||
ఎవ్వనిచే జనించు జగ మెవ్వని లోపల నుండు లీనమై
ఎవ్వని యందు డిందు పరమేశ్వరు డెవ్వడు మూలకారణం
బెవ్వడనాది మధ్యలయు డెవ్వడు సర్వము దానయైనవా
డెవ్వడు వాని నాత్మ భవు నీశ్వరునే శరణంబు వేడెదన్.
ఆముక్తమాల్యదలోని మాలదాసరి ఉపాఖ్యానంలోని శ్లోకమూ అలాగే మొదలవుతుంది.
ఉ||
ఎవ్వని చూడ్కి జేసి జనియించు జగంబు వసించు నిజ్జగం
బెవ్వని యందు డిందు మరి యెవ్వనియం దిది యట్టి విష్ణుతో
నివ్వల నొక్క వేల్పు గణియించిన పాతకి నౌదు నేడ నే
నెవ్విధినైన నిన్ గదియనేని యనన్విని బంధ మూడ్చినన్.
అనువాదాలు, అనుసరణలు:
ప్రబోధచంద్రోదయ నాటకం సంస్కృతసాహిత్యంలో ఒక ఒరవడి సృష్టించింది. ఘనశ్యాముడన్న కవి ఈ నాటకానికి వ్యాఖ్యానాన్ని రచించాడు. మరొక వ్యాఖ్యానాన్ని రాయల వారి కాలంలో నాదెండ్ల గోపమంత్రి వ్రాశాడుట. తదనంతరం పలు నాటకాలు ప్రబోధచంద్రోదయాన్ని అనుసరించి సాగాయి. వీటిలో వేదాంతదేశికుల వారి పది అంకాల ’సంకల్ప సూర్యోదయము’ ప్రముఖమైనది. ఇది విశిష్టాద్వైతపరమైన ప్రకరణము. మిగిలినవి కూడా కొన్ని-
మోహపరాజయము – యశపాలుడు
చైతన్యచంద్రోదయము – కవికర్ణపూరుడు (చైతన్య ప్రభుపాదుని తత్త్వస్థాపన)
పూర్ణపురుషార్థచంద్రోదయము – జాతవేదుడు. ఇంకా భావనాపురుషోత్తమము, ధర్మవిజయము, విద్యాపరిణయము, వేదాంతవిలాసము, అమృతోదయము, ఇత్యాది పెక్కు రచనలకు ప్రబోధచంద్రోదయం మూలము.
ముగింపు:
రెండవ ప్రపంచయుద్ధం తర్వాత ఫ్రాన్సు దేశంలో Absurd Art అన్న ఒక సామాజిక చలనం మొదలయిన విషయం విజ్ఞులైన పాఠకులకు తెలుసు. అంతకు చాలాకాలం ముందు ద్వైతాద్వైత విశిష్టాద్వైత మతాల నేపథ్యంలో బౌద్ధమతం ప్రాభవం కోలుపోయిన దశలో, భక్తియుగం ఊపునందుకుంటున్న కాలంలో, ప్రాకృత భాషాభేదాలు నెమ్మదిగా దేశ్యభాషలలో పరిణామం చెంది, భరతఖండం మరింత భిన్నత్వాన్ని సంతరించుకుంటున్న సంధియుగంలో ప్రతీకాత్మక నాటకాల వెల్లువ మొదలయినట్టు తెలుస్తూంది. ఈ వెల్లువకు నాంది ఈ ప్రబోధచంద్రోదయము. ప్రబోధచంద్రోదయాన్ని తెలుగు పద్యకావ్యంగా నంది మల్లయ్య అనే ప్రబంధకవి రచించాడు. ఆధునిక కాలంలో చక్కటి తెనుగుసేత – కందుకూరి వీరేశలింగం గారు చేశారు. ప్రబోధచంద్రోదయనాటకంపై ఓ చిన్న సూచన ఈ వ్యాసోద్దేశ్యం.
**** (*) ****
వ్యాసం ఇంపుగా, ఒద్దిగ్గా బావుంది – మరికొంచెం ఉంటే బావుందనిపించేలా!
ప్రతీకాత్మకత అనేది అన్ని పొయెటిక్ సంప్రదాయాలలోనూ ఉంది, ఒక్కో సంప్రదాయంలో ఒక్కోలా ఉంటుంది. చైనీస్/జపనీస్ కవిత్వంలో అది ఒకలా ఉంటే, పెర్షియన్/సూఫీ కవిత్వంలో మరొవిధంగానూ, యూరోపియన్ కవిత్వంలో పూర్తిగా వేరువిధంగానూ కనిపిస్తుంది (రాబర్ట్ గ్రేవ్స్ వైట్ గాడెస్ లో పాశ్చాత్యుల కవిత్వంలోని పొయెటిక్ మిథ్ తాలూకు వ్యాకరణాన్ని చాలా వివరంగా చూపిస్తాడు – సరే అదంతా మరో కథ, మరోసారి, ఇంకెక్కడైనా…)
సంస్కృతంలోనూ, తెలుగులోనూ ప్రతీకాత్మకతలో నాకు కొన్ని ఛాయలు కనిపిస్తాయి:
మొత్తం కావ్యం అంతా ప్రతీకగా చెప్పడం ఒక పద్ధతి – ఇందులో మళ్లీ రెండు విధాలు. ప్రబోధ చంద్రోదయంలో ప్రతీక explicit, కవి ఏ వస్తువుని ఎన్నుకున్నాడో, అందుకు ఎలాంటి ప్రతీకల సరంజామా తయారుచేసుకున్నాడో స్పష్టంగా తెలుస్తుంది. ఇక రెండోది, పైకి కనిపించే కథలో మరో కథనం అంతర్లీనంగా ఉండడం, లేదా కథలో చాలా మార్మికత ఉండడం. దీనికి తెలుగులో మనం రెండు/మూడు ఉదాహరణలు చెప్పుకోవచ్చు. మనుచరిత్ర, కళాపూర్ణోదయం. ఈ కావ్యాల పేరులోనే వాటి ప్రధానమైన వస్తువు ఏమిటో తెలుస్తుంది మనకి. మనువు పుట్టడానికి రెండు “అభాసలు” అవసరమవుతాయి – ఏందుకు? మాయా ప్రవరుడి అవసరం ఏమిటి?
నాకైతే, ఇది రెండు విధాలుగా అర్థం అయ్యింది:
అద్వైతంలో సత్యం కానిది అంటూ ఏదీ ఉండదు. కానీ సృష్టికి ‘ఇల్యూషన్” అవసరం – ఎందుకంటే, సృష్టి అంతా సత్యం యొక్క illusory form అనుకుందాం. సృష్టికి ఆ మాయాప్రవరుడు అందుకే అవసరం, అతను అబద్ధం కాదు – ప్రవరుడికి ప్రతిబింబం అవుతాడు.
ఇంకోవిధంగా చూస్తే – వరూధినిని పాఠకుడు అనుకుందాం, పాఠకుడికి కవి ‘రాముడిని’ తెచ్చి ఇవ్వలేడు, తన కవిత్వంద్వారా, ఒక రాముడిని సృష్టిస్తాడు, ఆ రాముడే మనకి దక్కేది — అసలు రాముడికంటే గొప్పగా ఉంటాడీ పోయెటిక్ రాముడు. ఇలాకూడా, అంటే మనుచరిత్రని ఒక మెటాకవిత్వంగా కూడా చదవొచ్చు అనుకుంటా. ఇక కళాపూర్ణోదయం మూడు రకాల ప్రతీకలనుకోవచ్చేమో – కళాసృష్టి ఎలా జరుగుతుందీ అనేది ప్రధానమైన ప్రతీక ఇందులో. ఈనెల ఈమాటలో కామేశ్వరరావుగారి నాకునచ్చిన పద్యం చూడండి. (మనుచరిత్ర, కళాపూర్ణోదయం మీద వెల్చేరు వ్యాసాలు కూడా చదవదగ్గవి).
ఇక రెండో రకమైన ప్రతీకలు – పాత్రల పేర్లలో, కవిత్వ శిల్పంలో, కొన్ని అంతర్-బాహ్య చిత్రాలకి వేసిన లంకెలో ఉండేవి. వీటిద్వారా, పాఠకుడికి చాలా ‘సజెషన్’అందుతుంది. ఇది చాలా జాగ్రత్తగా నడిపించాల్సిన వ్యవహారం. ఉదాహరణకి, సూఫీ కవిత్వంలో ‘వైన్’, ఒక గొప్ప అనుభూతికి ప్రతీకగా వాడతారు.
ఇక మూడోరకమైనవి – కొన్ని పదచిత్రాల ద్వారా (రూపం ద్వారా విషయాన్ని సూచించటం) ప్రతీకని తయారుచెయ్యడం – ఎలా చెయ్యాలో తెలియకపోతే – ఇదొక గందరగోళం వ్యవహారం అవుతుంది.
ఉదాహరణకి, నెరూడా రాసిన ‘వైట్-బీ’ (ఈ సంచికలోనే బొల్లోజుబాబా అనువాదం చూడండి) అనే పదచిత్రం ఒక గొప్ప ప్రతీక.
తుమ్మెద పువ్వుని కాటేసి, తేనేతాగేసి నిర్లక్ష్యంగా ఎగిరిపోతుంది. దానికి పువ్వుమీద ఏ మమకారమూ ఉండదు. తను కాటేసినతర్వాత పువ్వు సంగతేమిటో కూడా దానికి పట్టదు. ఈ పద్యంలో, ఒక సౌందర్యవతి తన అందంతో కవిని కాటేసింది, అంతే నిర్లక్ష్యంగా! ఆవిడ సౌందర్యాన్ని (తెలుపు), ఆవిడ తీరుని (తుమ్మెద) కలిపి “తెల్లటి తుమ్మెదవి నువ్వు” అంటాడు కవి, ఆ తర్వాత పద్యం అంతా ఒక పువ్వు రొదే…
ఎట్నుంచో ఏటో పోయినట్టున్నాం…
ఒక అభ్యర్ధన – సంస్కృత సాహిత్యంనిండా ప్రతీకలు కొకొల్లలు, ప్రతీనెలా ఒక పద్యమైనా మీరు వివరిస్తే బావుంటుంది. లేదా, ప్రబోధచంద్రోదయంలో మీకు నచ్చిన పద్యాలు కొన్ని ఎంచుకుని రాస్తే, అంతకన్న ఆనందమేమీ!!
మీ వ్యాఖ్య ఈ వ్యాసం కన్నా బావుంది.
మీరు చెప్పిన మనుచరిత్ర, కళాపూర్ణోదయం మాత్రమే కాక వసుచరిత్ర కూడా పైకి కనిపించని ప్రతీకాత్మక కావ్యం అంటారు. కోలాహలుడు అంటే పెనుగొండ, శుక్తిమతి అనేది ముత్యాలవంక. అళియరామరాయల వారి కాలంలో పెన్న నుంచి ఒక కాలువను ఇటు పెనుగొండ వైపుగా తవ్వించడానికి ప్రయత్నం జరిగిందని, ఆ నేపథ్యంలో నాటి రాజకీయాలను మేళవించి భట్టుమూర్తి వసుచరిత్ర వ్రాశాడని అంతారు. వసుచరిత్ర, ఫెరిస్తా విజయనగరచరిత్ర, కొన్ని శాసనాలు, పెనుగొండ చుట్టుపక్క పరిసరాలు బాగా పరిశీలిస్తే, వసుచరిత్ర వెనుక నిజమైన కథ ఊహించే అవకాశం ఉందని లీలగా అనిపిస్తుంది. ఇది ఒక విభిన్నమైన ప్రతీక.
కామేశ్వర్రావు గారి పద్యం చదివాను. (అది ప్రభావతీప్రద్యుమ్నం అనుకుంటాను). ఆ సందర్భం వ్యాఖ్యాన సహితంగా వివరంగా చదువుకోవాలి.
మీరు చెప్పిన రెండవ తరహా ప్రతీక (పేర్లతో ప్రతీక) భాసనాటకంలో ఉంది. పైన వ్యాసంలో ప్రస్తావించాను. ప్రబోధచంద్రోదయం – చాలా గహనమైనదండి. “ద్వాసుపర్ణ..” శ్లోకాన్ని కొంతమార్చి వైష్ణవాద్వైతానికి ఉపయోగించుకున్న సందర్భం కూడా నాటకంలో ఉంది. ఈ నాటకకర్త ప్రధానంగా కవి. తపస్వి, యోగి, సాధకుడి కోవకు రాడు. అందువలన చెప్పిన విషయం అంతా మతమూ, కొంత ఎథిక్స్, మోరల్స్ చుట్టూ తిరుగుతున్నట్టు నాకు అనిపించింది. అవి వివరంగా వ్రాస్తే ఈ రోజుల్లో తల బొప్పి కట్టుతుంది. అందుకనే ఈ వ్యాసం గురించి క్లుప్తంగా ముగించాల్సి వచ్చింది.
పద్యం గురించి మీ సూచన గుర్తుంచుకుంటాను.
‘‘ఈ మూలసూత్రానికి విభిన్నంగా, నాటకప్రక్రియను కేవలం రసాస్వాదనకు కాకుండా, మొట్టమొదటి సారి వైష్ణవాద్వైతసిద్ధాంత తత్త్వబోధకు ఉపయోగించిన నాటకం – ప్రబోధచంద్రోదయము. సూక్ష్మంగా గమనిస్తే – ఈ మార్పు మూలసూత్రానికి విభిన్నమే కానీ విరోధం కాదు. అటు నాటకసూత్రాలను, సంధి సంధ్యంగాలనూ, రసపోషణనూ పాటిస్తూనే ఇటు అద్వైత సిద్ధాంతాన్ని ప్రబోధకంగా, ప్రతీకాత్మకపాత్రలతో కృష్ణమిశ్రుడు ఒక క్లిష్టమైన ప్రయోగం సఫలంగా చేశాడు.’’
**ఈ నాటక పరమార్థం అద్వైతసిద్ధాంత ప్రతిపాదన. అంటే పురుషుడికి – తాను దైవం తాలూకు మానవ రూపం అన్న జ్జానోదయం, వివేకం ద్వారా కలుగటం – ఈ కథకు పరమార్థం. ఈ జ్ఞానోదయాన్నే ప్రబోధ చంద్రోదయము అని అంటాడు కవి**
రవి గారికి,
అద్వైతం వేరు, విశిష్టాద్వైతం వేరు, ద్వైతం వేరు. మీరు చెప్పిన విషయం అద్వైతాన్ని సూచిస్తుంది. అయితే, కవి వైష్ణవాద్వైతి అని మీరు ఈ వ్యాసంలో ఒకచోట చెప్పేరు. అంటే రామానుజుడు చెప్పిన విశిష్టాద్వైతి అన్నమాట.
అయితే, విశిష్టాద్వైతంలో ప్రకృతి వేరు, జీవుడు వేరు, ప్రకృతి వేరు. ఇవి మూడూ వుంటాయి. దైవం తాలూకు మానవ రూపం అనేది విశిష్టాద్వైతం చెప్పదు.
మీరు చెప్పిన శ్లోకంలో చెట్టు ప్రకృతి అందించిన శరీరం అయితే ఆ శరీరంలో దేవుడూ వుంటాడు, జీవుడూ వుంటాడు. కర్మఫలాలను జీవుడు తింటాడు, దేవుడు చూస్తుంటాడు. ఈ కర్మ పూర్తిగా తొలగితేనే జీవుడికి స్వస్వరూప సాక్షాత్కారం, తరువాత దేవునితో సమానమైన స్థాయి వస్తుంది. అంతేగానీ, దేవునిలో ఐక్యం అవడాన్ని విశిష్టాద్వైతం అంగీకరించదు. కవి నిజంగా విశిష్టాద్వైతి అయితే అలా చెప్పి వుండడేమో.
మీరు చెప్పిన ముణ్డకోపనిషత్ శ్లోకానికి విశిష్టాద్వైత అర్థం…..
అందమైన చెట్టు, ఆ చెట్టు మీద రెండు పక్షలు. రెండింకీ కూడా మంచి ఱెక్కలున్నాయి, అవి బంగారం లాంటి ఱెక్కలు. ఒకదానినొకటి ఆలింగనం చేసుకుంటాయి ఎప్పుడూ కూడా.
ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే
ఇవి రెండూ కూడా వొకే చెట్టు మీద, ఒకే కొమ్మ మీద, ఒకదానినొకి గ్టిగా ఆలింగనం చేసుకుని వున్నాయి.
‘రెండు పక్షులు’ అని యెట్లా గుఱ్తించడం?
- తయోరన్యః పిప్పలం స్వాద్వత్తి అనశ్నన్ అన్యో అభిచాకశీతి
ఈ రెండు పక్షుల్లో అన్యః పిప్పలం స్వాత్‌ అతి
ఆ చెట్టుకి కాసే పండ్లు కొన్ని వున్నాయి. ఆ పండ్లని మాత్రం శుభ్రంగా తినేస్తూవుంటుంది వొక పక్షి. కానీ, ఎంత తింటున్నప్పటికిన్నీ దీనికెప్పుడూ ఏడుపే.
సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నో-నిశయా శోచతి ముహ్యమానః
పండ్లని తింటూ కూడా, ‘నేనేం తినడం లేదు’ అనుకున్నట్లుగానో, మఱేం కారణం చేతనో ఏడుస్తూ వుంటుంటి వొక పక్షి. కానీ, రెండవ పక్షి ఏ పండ్లూ తిననే తినదు.
అనశ్నన్ అన్యో అభిచాకశీతి అది తినకుండానే నిరంతరమూ అద్భుతమైన కాంతులీనుతూ ప్రకాశిస్తూవుంటుంది.
ఈ పక్షులు జీవుడనే పక్షి వొకి, దేవుడనే పక్షి వొకటి. ఇరువుఱికీ కూడా రెండు మంచి ఱెక్కలున్నాయి, జ్ఞానమనే ఱెక్కలున్నాయి. గమనసాధనం కదా జ్ఞానమంటే? తెలుసుకోడానికి సాధనం కదా జ్ఞానమంటే? అందుచేత, ఆ జ్ఞానం ఱెక్కల్లాంటిది. ఇద్దఱి జ్ఞానం మంచిదే. కానీ, ఇందులో వుండే ఈ ‘శరీరం’ అనే చెట్టు మీద వుండే పక్షుల్లో జీవుడనే పక్షి ఈ శరీరం పండించే పండ్లని బాగా తింటూవుంటుంది. అవి ‘కర్మ ఫలాలు’.
చేసే ప్రతి పనీ ‘నేను’ చేస్తున్నాను. ‘నాకోసం చేస్తున్నాను’, అంటాడు. ‘నేను అనుభవిస్తాను’, అంటాడు. కర్మఫలాలు దీనివల్ల పండే పండ్లు కదా. వాటిని వీడు శుభ్రంగా తినేస్తూవుంటాడు. అయితే, ఎంతెంత తింటుంటే అంతంత ఏడుస్తూవుంటాడు. వీడికి తిన్నందువలన తృప్తి లేదు, ఏడుపే.
కానీ, భగవంతుడు అదే శరీరంలో వున్నప్పటికీ కూడా ఈ కర్మఫలాన్ని తానేమీ అనుభవించడు. ఆయన కూడా వెనకాతల వుండే కర్తేగానీ, ఆయన ‘ప్రేరక కర్త’. జీవుడు ‘ప్రేర్యకర్త’. ఆయన ప్రేరేపించువాడు. ప్రేరేపణ చేత పనిచేసే జీవుడు కర్మఫలాలు తింటూ ఏడుస్తూవుంటాడు. వెనకాతల వుండి ప్రేరేపించినప్పటికీ కూడా ఆయన కర్మఫలాలని తినడు గనక తను హాయిగా యెప్పుడూ
అభిచాకశీతి అంతా కూడా ఆయన చమక్‌ చమక్‌ మంటూ ప్రకాశిస్తూనే వుాండు.
శ్రీనివాసుడు గారు,
మీ వ్యాఖ్య ఉత్తమంగా వుంది. మీరు వివరించిన అర్థం కూడా చాలా బావుంది.
ప్రబోధచంద్రోదయము – రామానుజ మతానుసారి కాదు. దీని గురించి మళ్ళెప్పుడైనా రాస్తాను. ప్రబోధచంద్రోదయాన్ని అనుసరించిన దేశికుల వారి సంకల్ప సూర్యోదయము విశిష్టాద్వైత ప్రతిపాదితం.
అది పక్కన పెడితే మీ వివరణ మాత్రం అద్భుతం .
ప్రబోధ చంద్రోదయం – జ్ఞానోదయం కావడమే ముగింపు. నాంది లో ఇతివృత్తాన్ని చెప్తున్నపుడు ఆ జ్ఞానదాయకమైన (ఆత్మావబోధమైన) తేజస్సును తెలుసుకోవడం ఉపాసించడం వరకే ఉంది. రచన మొత్తాన్ని ఒక పరోక్ష సిద్ధాంతాన్ని చెప్పడానికి కవి నాటకం వ్రాశాడని వ్యాసకర్త చెప్పారు. అందులో ఏ సిద్ధాంతాన్ని అని చెప్పలేదు.
ద్వైత సిద్దాంతాన్ని అనే నేను అనుకుంటున్నాను.
అద్వైత సిద్ధాంతంలో అహం బ్రహ్మాస్మి అనే తాదాత్మ్యత అనుభవం లోకి రావడం ముఖ్యమైతే, విశిష్టాద్వైతంలో కర్మచట్రంలో ఇరుక్కున్న జీవుడు దేవుని, తనను వేరుగానే చూస్తున్నా, కర్మ పూర్తిగా సమాప్తమైన సందర్భంలో దేవునితో సమాన స్థాయి వస్తుంది.
ఈ రెండు స్థితులూ కాకుండా వివేకమూ, ఉపనిషత్సారమూ కలిసిన స్థితిలో ఒక జ్ఞానం ప్రభవించింది. కాబట్టి ద్వైతాన్ని ప్రతిపాదించాడు కవి అనిపిస్తున్నది.
స్పష్టత కోసం వేచిఉంటాను.
రవిగారూ, వ్యాసం
బావుంది. శ్లోకంలోని ప్రతీకాత్మతను మీరు వివరించిన తీరు, శ్రీనివాసుడు గారు చెప్పిన ద్వైత, అద్వైత, విశిష్టాద్వైత అర్థాల వివరణ చాలా బావుంది
ప్రబోధచంద్రోదయం లో నాటకకర్త ఉద్దేశించిన మతం ఏది? దీనికి నాకు అర్థమైనంత మేరా వివరణ ఇది.
“బ్రహ్మ సత్యం, జగన్మిథ్యా, జీవో బ్రహ్మైవ నాऽపరః” – ఇది ఆదిశంకరుని అద్వైతమతం. ఇక్కడ – “బ్రహ్మము” అన్న శబ్దం విశిష్టమైనది. “బ్రహ్మము” – అంటే ఏమిటి? దేవుడా? సాంద్రమైన ఆనందమా? మరేది? ఈ బ్రహ్మము అన్న శబ్దానికి శంకరులు దీర్ఘంగా వివరణ ఇచ్చినా అది సమగ్రమైన అర్థం అందించలేకపోయింది. అందుకనే “బ్రహ్మపదార్థం” అన్న మాట కూడా వాడుకలోనికి వచ్చింది.
బ్రహ్మము అన్న శబ్దానికి సమగ్రమైన అర్థం వచ్చే అవకాశం లేదు కూడా. “భాష” – ఒక వ్యక్తికి మరొక వ్యక్తికి మధ్య ఉపయోగానికి ఏర్పడిన ఉపకరణం. సాంద్రమైన అనుభవాలను, ఆనందాలనూ, “భాష” లో వ్యక్తీకరించటం దుస్సాధ్యం. అందుచేత – వ్యక్తిగత ఆత్మావిష్కరణ ద్వారా మాత్రమే తెలుసుకోదగిన ఆ “బ్రహ్మము” అన్న శబ్దానికి ఖచ్చితమైన అర్థం దొరకదు. అది “అనిర్వచనీయం”.
కాలక్రమంలో ఈ “బ్రహ్మము” అన్న శబ్దం వివిధరూపాలను సంతరించుకుంది. పైన “బ్రహ్మ సత్యం, జగన్మిథ్య..” ఈ సూత్రంలో “బ్రహ్మము” బదులు “శూన్యము” అన్న శబ్దాన్ని ప్రతిక్షేపిస్తే అది నాగార్జునుని శూన్యవాదం. అంతిమంగా తెలిసే సత్యం శూన్యమే.
“బ్రహ్మము” – బదులు “ఈశ్వరుడు” అన్న శబ్దాన్ని ప్రతిక్షేపిస్తే – అది అప్పయ్యదీక్షితుల వారి శివాద్వైత మతానికి దారితీస్తుంది. దీక్షితుల వారికి ఈశ్వరుడే సత్యం. మిగిలిన ప్రపంచం ఎలా కొల్లబడిపోయినా పర్వాలేదు. ఆ మహానుభావుని చరమజీవితం అలానే నడిచింది. తన ఆస్తిని మొత్తం విశ్వజిద్యాగం ద్వారా త్యాగం చేసి, చిదంబరక్షేత్రంలో ఉన్మత్తుడై ఆయన శివుని ధ్యానిస్తూ కళ్ళుమూశాడు.
అలానే హరిహరాద్వైతము, శివానీ శివుల మధ్య అద్వైతమూ..ఇలా రకరకాల భావనలు అద్వైతాన్ని అనుసరించినాయి.
ఆ వరుసలో “హరి”యే అంతిమ సత్యం – అన్న అద్వైత భావన కృష్ణమిశ్రుని నాటకానికి మూలం. ఇదే భావన భాగవతపురాణంలోనూ కనిపిస్తుందని నేను చదివిన వ్యాఖ్యానంలో ఉంది.దీనిని వైష్ణవ వేదాంతం లేదా వైష్ణవాద్వైతం అని అన్నారు.
వైష్ణవాద్వైతం వేరు, విశిష్టాద్వైతం వేరు. విశిష్టాద్వైతం – ఇందులో బ్రహ్మము, ప్రకృతి వేరు వేరు. జీవుడు ఆత్మార్పణ (ప్రపత్తి, ప్రణిధానం) ద్వారా, వివిధ భక్తిమార్గాలననుసరించి భగవంతుని చేరుకోగలడు. ఇక ద్వైతం అంటే “హరి సర్వోత్తమ, వాయు జీవోత్తమ” – భగవంతులలో హరి, జీవులలో “వాయుడు” (మధ్వాచాయుడు) గొప్ప. జీవుడు ఉత్తముడు అవడం కోసం ప్రయత్నం చేయాలి. ఆపై భగవంతుని కృప.
ఆది శంకరుడు జగన్మిథ్య – కు అనూచానంగా “మాయ” అన్న శబ్దాన్ని కూడా ప్రతిపాదించి వివరించాడు. జీవుని చుట్టూ మాయ ఉంటుంది. “దేన్నో” తెలుసుకుంటే ఆ మాయ తొలగిపోతుంది.
ఈ నేపథ్యంతో -
బ్రహ్మ సత్యంలో బ్రహ్మం ఏదో కృష్ణమిశ్రుడు తన నాంది శ్లోకంలో వివరించాడు. వ్యాసంలో “మధ్యాహ్నార్క మరీచికాస్వివ …” శ్లోకం, అర్థం చదువుకోగలరు. అందులోనే మాయ గురించి కూడా ఉంది. ఈ నాటకంలో “మాయ” అన్న పాత్ర కూడా ఉంది. బ్రహ్మమే హరి – అన్న ప్రతిపాదన కూడా ఈ నాటకంలో ఆరవ అంకంలో ఉంది.
అంభః శీతకరాంతరిక్షనగరస్వప్నేంద్రజాలాదివత్
కార్యౌ మేయమసత్యమేతదుదయధ్వంసాదియుక్తం జగత్ |
శుక్తౌ రూపమివ స్రజీవ భుజగః స్వాత్మావబోధే హరా
వజ్ఞాతే ప్రభవత్యథాస్తమయతే తత్త్వావబోధోదయాత్ ||
నీటిలో చంద్రుడిలా, ఆకాశంలో నగరం లా, కలలో ఒక ఇంద్రజాలంలా ఈ జగత్తు అంతానూ ఒక పరిణామం. అవాస్తవం. ఇది పుడుతుంది, నశిస్తుంది. కాబట్టి నిత్యం కాదు. హరిని గురించి తెలియనంతవరకూ ముత్యపు చిప్పలో ముత్యంలా, పూదండలా భాసించే పాములా జీవుడు జగత్తును అనుభవిస్తాడు. తత్వం అవగతమైన తర్వాత – జీవునికి జ్ఞానోదయమవుతుంది.
కృష్ణమిశ్రుడు వేదబాహ్యులను కూడా ఈ నాటకంలో నిందించాడు.
ఇంకా ఈ నాటకాన్ని కూలంకషంగా అధ్యయనం చేస్తే – ఇది వైష్ణవవేదాంతాన్ని, వైష్ణవాద్వైతాన్ని ప్రతిపాదిస్తున్నట్టు అర్థమవుతుంది. జిజ్ఙాసువులు నాటకాన్ని అధ్యయనం చేయగలరు.
ఆర్యా,
**నీటిలో చంద్రుడిలా, ఆకాశంలో నగరం లా, కలలో ఒక ఇంద్రజాలంలా ఈ జగత్తు అంతానూ ఒక పరిణామం. అవాస్తవం. ఇది పుడుతుంది, నశిస్తుంది. కాబట్టి నిత్యం కాదు.**
ఇది కచ్చితంగా శంకరాద్వైతం చెప్పినదేనండీ. ఇదే కవి చెప్పిన శ్లోకానికి అర్థం అయితే అది శంకరుడు చెప్పింది తప్ప మరొకటి కాదు.
@@@@@@@@@@
జగత్తు నిత్యం కాదుగానీ సత్యమే. ఇదీ విశిష్టాద్వైతం చెప్పేది.
మీరు వైష్ణవ వేదాంత లేదా, వైష్ణవాద్వైతం అన్నారు. ఈ శీర్షికతో నేను ఏదయినా తత్త్వం వున్నదేమోనని తెలుసుకుందామని ప్రయత్నించానుగానీ నాకున్న పరిమితమయిన వనరులతో తెలుసుకోలేకపోయాను. దయచేసి, ఈ వైష్ణవాద్వైతం అనేదాన్ని మీరు ఏ వ్యాఖ్యానంలో చదివేరో చెబితే కృతజ్ఞుడను.
శ్రీనివాసుడు గారు,
ఆర్యా,
Prabodhachandrodaya by Dr. Sita K Nambiar – పీఠిక చదువుకోగలరు.
బాగుంది. వైష్ణవాద్వైతము పేరు వినడం ఇది మొదటిసారి. ఈ వివరణ చూశాక అర్థమైనదేమంటే ఇది అద్వైతానికి వేరు కాదు. ఇదే అద్వైతము. అక్కడ బ్రహ్మము, జ్యోతిస్వరూపము అన్నదాన్ని ఇక్కడ హరి అన్నారు. అందుకే ‘వైష్ణవా ద్వైతము అన్నారు.
ధన్యవాదాలు.
Idivaraku teliyani kavi gurinchi mariyu aayana rasina ‘ alligory’ rachana gurinchi telusukoni aananinchanu. Chaala bagundi. Dhanyavaadalu.